आठवणीतले अनोळखी चेहरे!

‘पु.ल’ ऐकल्यावर मला माझा पुण्याच्या ऑफिसला जायचा प्रवास डोळ्यासमोर येतो. मित्राची कार, जुना मुंबई-पुणे हायवे आणि ‘पु.ल’. स्ट्रोबेरी शेक बरोबर युनिवेरसीटीतले उन्हाळ्याचे दिवस, उसाचा रस जोडला जातो ‘शैलेश’ला आणि ‘शैलेश’ जोडले जाते शाळेतला शनिवाराला. अशा असंख्य आठवणी एखादा प्रसंग, एखादी जागा, एखादी व्यक्ती किंवा एखादा चेहरा अशा पुष्कळशा गोष्टीशी जोडल्या गेल्या असतात. या सगळ्याशी आपले एक नाते असते त्यामुळे त्या आठवणींमध्ये एक आपलेपणा असतो. पण काही आठवणी अशा असतात ज्यांच्याशी आपले अगदी काही संबंध देखील नसतो न काही नाते असते. त्या आठवणींमध्ये बर्याचदा काही अनोळखी चेहर्यांचा सहभाग असतो आणि ते चेहरे आपल्या लक्षात राहतात. खरेतर त्या आठवणी पेक्षा ते चेहरेच वेळो वेळी आपले अस्तित्व या ना त्या मार्गाने जागे करत असतात.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

त्या दिवशी तुफान पाउस. दररोजच्या रस्त्यावर गाडी चालवत असून देखील माझी तारांबळ उडली होती. जोरदार झोडपणारा पाउस, त्याहून जास्त वाऱ्याचा वेग, गाडीत बर्यापेकी मोठ्या आवाजात लावलेले गाणे आणि अचानक वाजणारा माझा फोन असे सगळेच एकाच वेळी हाताळणे म्हणजे थोडी कसरत करावी लागणार असे मला जाणवत होते. मी गाडीचा वेग कमी केला, गाडी कडेच्या लेन मध्ये घेतली आणि गाण्याचा आवाज कमी करणार तेवढ्यात फोन वाजायचा थांबला होता. अननोन नंबर होता. पाउसाचा जोर अजून वाढला. मी गाण्याचा आवाज कमी केला, फोन पुन्हा वाजला, फोन मधला आवाज व्यवस्थित ऐकू येत नव्हता. मी ‘हेलो हेलो’ म्हणत होतो आणि एकीकडे गाडी चालवत होतो. तेवढ्यात समोरून कोणीतरी चालत येताना दिसले. गाडीच्या काचेवर आदळणारा पाउस आणि वाइपर यांच्या पलीकडे एक बाई छत्री घेऊन उभी आहे असे खूप भुरकटसे दिसत होते. तशी ती खूप लांब होती. १-२ पाउल ती पुढे येताना दिसायची पण परत थोडे मागे जायची. असे तिचे बराच वेळ पुढे मागे चालले होते. जस-जशी  माझी गाडी जवळ जायला लागली ती बाई बऱ्यापेकी मला दिसायला लागली होती. रस्त्याच्या कडेला तळे तयार झाले होते. गाड्या वेगात असल्यामुळे रस्त्यावरचे पाणी सगळे फुटपाथवर आणि तिच्या अंगावरही उडत होते आणि ती स्वतःला त्या उडत असलेल्या पाण्यापासून वाचवायचे खूप प्रयत्न करत होती असे माझ्या लक्षात आले. माझी गाडी तिच्या जवळ यायला लागली होती. ती हातवारे करून ‘पुढे खूप पाणी आहे आणि ते माझ्या अंगावर उडत आहे. गाडी हळू चालवा’ असे खुणवत होती हे मला दिसले पण गाडी तिच्या बऱ्यापेकी जवळ आली होती. तिने त्याक्षणी पाणी न उडण्याच्या सगळ्या अशा सोडून दिल्याचे माझ्याही लक्षात आले होते. मी तितक्यात, झटकन ब्रेक दाबला. तिने पाणी अडवण्याकरिता आपली छत्री खाली घेतली होती. मी जोरात ब्रेक दाबल्यामुळे गाडी त्याच जागी एकदम थांबली, तिच्या अंगावर पाणी उडले नव्हते पण जोरदार पडत असलेल्या पावसामुळे ती ओली चिंब झाली होती. मागच्या गाड्या होर्न मारत, शिव्या देत निघून जात होत्या. ती एक क्षण थांबली. आम्ही दोघांनी एक-मेकांकडे पहिले. एक क्षण पूर्ण शांतता. मला तेंव्हा न त्या पावसाचा आवाज ऐकू येत होता, न त्या वाइपरचा. ‘thank you’ असे तीने मला म्हटलेले दिसले आणि एक क्षण थांबून पुन्हा ‘sorry’ असेही ती मला म्हणाली. अर्थात मला एक अक्षरही ऐकू आले नाही. मी तिच्या चेहऱ्याकडे निर्विकार पणे बघत बसलो होतो. मी काही तरी बोलेन या अपेक्षेने ती तिथे थांबली होती असे मला वाटले पण मी भानावर येणार तेवढ्यात ती निघून गेली होती. मी गाडीत, मागे वळून मागच्या काचेतून तिला बघण्याचे खूप प्रयत्न केले पण पावसामुळे ती मला दिसली नाही आणि जरा वेळानंतर ती नाहीशी झाली होती. अशा पावसात भिजलेले, ओल्या चिंब झालेले कित्त्येक लोक माझ्या बघण्यात येतात पण मला कधीच त्यांचे चेहरे लक्षात राहिले नाहीयेत, पण तिचा चेहरा मात्र अगदी तासाचा तसा माझ्या डोळ्या समोर उभा राहतो.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

अशीच नुकतीच गाडी चालवायला सुरुवात केली होती. बर्फाचे दिवस होते. आतल्या आणि छोट्या रस्त्यावर मी होतो. मी गाडी चालवण्यात अगदीच नवखा आणि त्यातून प्रचंड बर्फ पडून गेला होता. रस्त्यावरचा बर्फ अजूनही पुष्कळशा प्रमाणत तसाच होता आणि गोठायला लागला होता. तापमान शून्याच्या खाली. रस्त्यावर बर्फ असल्यामुळे गाडी थोडीफार घसरत होती. अचानक ट्राफिक सुरु झाला. त्या आतल्या रस्त्याव अचानक ट्राफिक असण्याचे काहीच कारण नव्हते. १ मैल अंतर गाठायला मला जवळ जवळ अर्धा तास लागला होता. गाड्या अगदी मुंगीच्या वेगाने पुढे जात होत्या. मला अक्षरश: वैताग यायला लागला होता. बाहेर पाहिले तेंव्हा थोड्या थोड्या अंतराने शाळेतली मुले जाताना दिसायची. कदाचित जवळ पास शाळा होती आणि त्याचमुळे तो ट्राफिक जाम होता, हे माझ्या ध्यानात आले. इथे अमेरिकेत प्रत्येक शाळेच्या जवळ २५ मैलचे स्पीड लिमिट असते आणि प्रत्येकजण हे कटाक्षाने पाळतो. कदाचित ‘पाळतो’ म्हणणे देखील चुकीचे आहे कारण हे त्यांच्या रक्तातच आहे. समोर एक चौक दिसत होता आणि त्या पुढे गाड्या व्यवस्थित वेगाने जाताना दिसत होत्या. तेवढ्यात एक म्हतारेसे गृहस्थ समोर येऊन पाठ करून उभे राहिले. त्यांच्या हातात लाल रंगाचा मोठा बोर्ड दिसत होता. अंगावर फ्लोरोसेंट रंगाचे जर्किन होते. त्या एवढ्या थंडीत ते एकटेच तिथे तो संपूर्ण ट्राफिक सांभाळत होते. गाडी जशी जशी चौकाजवळ गेली तसे ते आजोबा मला व्यवस्थित दिसायला लागले. चेहऱ्यावर सुरकुत्या आणि त्या भयानक थंडीमुळे त्यांचा चेहरा, त्यांचे कान गुलाबी रंगाचे झाले होते. डोक्यावर न कानटोपी न त्या हातात मोजे. वारे देखील चांगले वाहत होते आणि त्यामुले थंडी सुद्धा चांगलीच लागत असणार पण तरीही ते आजोबा तिथे एकटेच खिंड लढविल्या प्रमाणे सगळे सांभाळत होते. काही वेळाने माझ्या लक्षात आले की ते नुसते ट्राफिक सांभाळत नसून समोर असलेल्या शाळेतल्या मुलांना रस्ता क्रोस करण्याकरता मदत करत होते. मधूनच त्यांचा त्या बर्फामुळे पाय घसरायचा, मुले त्यांच्याकडे बघून हसायची मग ते आजोबा सुद्धा त्या मुलांच्या करमणुकीसाठी अजून आव आणायचे, मिश्कील हसायचे आणि ती मुले पुन्हा हसायची. असे ते सगळे चित्र होते पण सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे हे सगळे करताना देखील त्यांचा चेहऱ्यावर सतत उत्साह दिसत होता. थंडी आणि वार्यामुळे मधूनच ते त्यांचा एक हातात खिशात घालताना दिसायचे. तेवढीच त्यांच्या हातांना उब मिळत असावी. मी अगदी चौकात जाऊन पोचलो होतो आणि एक भला मोठा मुलांचा लोंढा समोर येऊन थांबला होता. माझ्याकडच्या लेन मधल्या गाड्यांना त्यांनी थांबवले आणि “Just give me 2 seconds and I will pack those bunch of kids” असे ते म्हणाले आणि समोर चालत गेले. तिकडे गेल्यावर जवळ जवळ प्रत्येक मुलाला “hey there…how is it going kid…hello..have a nice one!” अशा वाक्याने स्वागत करताना दिसत होते. ते सगळे बघून मला स्वतःलाच खूप मस्त वाटले. एकीकडे एकट्याने ते पूर्ण ट्राफिक सांभाळणे, कडकडीत थंडी, रस्त्यावर बर्फ आणि त्या माणसाचा तो हसरा चेहरा, त्याच्या चेहऱ्यावरचा उत्साह सगळे अगदी विलक्षण होते. तिथून निघताना मी अगदी मनापासून ‘thank you’ असे त्यांना म्हणालो, ते माझ्याकडे बघून हसले आणि मी तिथून पुढे निघून गेलो. त्या एका माणसाच्या उत्साहामुळे माझ्या सारख्या कित्त्येक जणांचा दिवस चांगला जात असेल असा विचार माझ्या मनात येऊन गेला. काही दिवसानंतर मला कळले की इथे अमेरिकेत बरेच ज्येष्ठ नागरिक स्वताहून अशा शाळे लगतच्या रस्त्यावर ‘traffic volunteering’ करता पुढाकार घेतात. त्यानंतर मला बर्याचशा शाळे जवळ असे आजी-आजोबा दिसत गेले. प्रत्येक चेहरा मी अगदी जवळून बघण्याचा प्रयत्न करत असतो पण कधी त्या आजोबांच्या चेहऱ्यावरचा उत्साह आणि आनंद, मला बाकीच्या चेहर्यांमध्ये दिसला नाहीये.

ती पावसातली मुलगी म्हणा किंवा ते ट्राफिक सांभाळणारे आजोबा म्हणा, यांच्याशी माझे काहीच नाते नव्हते. पण तरी कधी गाडी चालवत असताना पावसाने झोडपले किंवा एखाद्या शाळे जवळून मी कधी गेलो की मला आपोआप तो चेहरा डोळ्या समोर येतो. बर असेही नाही की त्या चेहर्यांमध्ये काही वेगळे किंवा न पाहिलेले आणि न विसरणारे भाव होते. ते चेहरे मला त्या नंतर प्रत्यक्षात कधी दिसले देखील नाहीत, पण तरी असे काही विशिष्ठ चेहरे आपोआप डोळ्यासमोर का येतात ह्या मागचे कारण मला कधीच कळेल नाहीये. एवढे मात्र नक्की की ते चेहरे डोळ्यासमोर येतात आणि मग त्या आठवणी जाग्या होतात.­­­ या आठवणीत एक निराळीच गम्मत असते. न ती व्यक्ती ओळखीची, न त्या प्रसंगाशी काही संबंध. आपण एका प्रेक्षकासारखे त्या पूर्ण गोष्टीत असतो पण तरीही ती गोष्ट आपल्याभावतीच फिरत असते असे काही ते समीकरण असते.